Page 96 - Islamic Studies 05

95) / İSLAM ARAŞDIRMALARI JURNALI, Üçüncü il, beşinci sayı (payız-qış / 2024)

nəzəriyyə yalnız nəticənin səbəbə ehtiyacını onun «Hadis»
olmasında görən fikiri inkar edir. Lakin bə’zi filosoflar bu
nəzəriyyədən daha kəskin nəticələr alaraq, aləmin «Qədim»
olduğunu iddia etmiş, Allah-təaladan başqa bir əzəli varlığın
mümkünlüyünü düşünmüşlər. Onlar hətta öz müddəalarına
dəlil olaraq deyirlər:
«Bütün aləm Allah-təalanın yaratdıqlarıdır. Xəlq etmək Onun

lütfü, mərhəməti, ehsanı ilə eynidir. Öncə qeyd etdiyimiz kimi,
Allah-təalanın sifətləri Onun zatı ilə eynidir. Onun zatı qədim
olduğu üçün, bütün sifətləri, lütfü, mərhəməti, ehsanı da qədim
və əzəlidir (Qədimul-Ehsan). Əgər bu sifətlər qədimdirsə,
onun xəlq etdiyi aləm də qədim olmalıdır.»
Filosofların bu fikrinə cavab olaraq, dövrümüzün ən böyük
İslam filosoflarından biri olan Məhəmməd Təqi Misbahın iradı
ilə tanış olaq:
Allahın lütfü, mərhəmət və ehsanının qədim olması, eləcə də
heç bir zaman və məkan buxovları ilə məhdudlaşmaması
şübhəsizdir. Lakin bu, məsələnin yalnız bir tərəfidir. Bu lütfü,
mərhəmət və ehsanı əxz edən tərəf (məxluqat) də nəzərə
alınmalıdır. Onlar qeyri-məhdud ilahi lütfə şamil olmaqda
məhduddurlar. Necə ki, Allahın lütfünün nə qədər hədsiz
olmasına baxmayaraq, maddə aləmi zaman və məkan
məhdudiyyəti ilə yaradılmışdır. Dahi filosofun əvəzsiz iradına
çox kiçik də olsa, daha iki irad əlavə etmək istəyirik: – Əvvəla
mütəaliyə fəlsəfəsində əsas şərtlərimizdən biri fəlsəfi
nəzəriyyələrin dini tə’limlərə uyğun gəlməsidir. Aləmin qədim
olması bizim möhkəm əqidə üsullarımıza müvafiq deyil.
Qur’ani-Kərim və səhih hədislər Allah-təalanın mövcudatı
yoxdan var etməsini, Onun hər şeydən öncə mövcud
oluduğunu tə’lim edir. Bu isə aləmin hadis olduğundan xəbər
verir. İkincisi, biz Allah-təalanın sifətlərini diqqətlə nəzərdən